Πολύτιμα δείγματα υψηλής τέχνης από την εποχή του χαλκού
Αν δεν υπήρχε ο σεισμός που κάλυψε τον 17ο αιώνα π.Χ. με λάβα τα σπίτια, τα υπάρχοντα και όλα τα εμπορεύματα των Θηραίων, οι οποίοι εγκατέλειψαν τον οικισμό του Ακρωτηρίου για να γλιτώσουν, προφανώς δεν θα αντλούσαμε πολύτιμες πληροφορίες για έναν από τους πιο εξελιγμένους πολιτισμούς ήδη από την Εποχή του Χαλκού.
Αρκεί να επισκεφθεί κανείς την περιοχή που αυτές τις μέρες δοκιμάζεται, για να συνειδητοποιήσει το μεγάλο θαύμα του Ακρωτηρίου, που φαίνεται να πρωτοκατοικήθηκε ήδη από την ύστερη Νεολιθική Περίοδο – δηλαδή γύρω στο 4500 π.Χ. και να ακμάζει κατά την Υστεροκυκλαδική Περίοδο μέχρι να ταφεί ολοκληρωτικά κάτω από τη λάβα κατά τη λεγόμενη μινωική έκρηξη.
Το εμπόριο και οι συνήθειες
Τους φαντάζεσαι να τριγυρνούν κάνοντας αστεία ή ερωτοτροπώντας καθώς ετοιμάζονται για τις καθημερινές τους ασχολίες, να παίζουν λύρα και να πίνουν το κρασί τους, καθώς από τότε ήταν από τα πιο φημισμένα, ή να πλέκουν κάποια από τα πολυτελή υφάσματα που πουλούσαν στις άκρες του κόσμου.
Σε αυτόν τον όρμο, που έμοιαζε απάνεμος για τα πλοία προτού ακόμα η Καλλίστη αποκτήσει μετά την έκρηξη του ηφαιστείου το σχήμα του μεσοφέγγαρου -που κινητοποίησε τη φαντασία του Πλάτωνα ώστε να εντοπίσει εκεί τη χαμένη Ατλαντίδα-, είχε αναπτυχθεί ένας από τους κορυφαίους πολιτισμούς της Μεσογείου. Ακριβώς απέναντι από την εξίσου ανεπτυγμένη μινωική Κρήτη και το μεγαλείο της Κνωσού, με το οποίο ήταν άμεσα συνδεδεμένη η προϊστορική κοινότητα, η Θήρα και οι κάτοικοί της διαμόρφωναν τον δικό τους υψηλό πολιτισμό.
Η γραμμική αντιστοιχία και τα σύνορα δεν ήταν, άλλωστε, ποτέ τυχαία για τους προϊστορικούς αυτούς κατοίκους, αλλά και τους αρχαίους που φρόντιζαν να αλληλεπηρεάζονται κατά την ανάπτυξη των συνηθειών και των τελετουργιών τους: η στενή σχέση της Αιγύπτου με τον προϊστορικό πολιτισμό της Θήρας δεν φαίνεται μόνο στα σύμβολα που χρησιμοποιούσαν στις τοιχογραφίες, στους ρόδακες και στις καθημερινές και θρησκευτικές τους συνήθειες.
Αν, όμως, στην Κνωσό και στην Αίγυπτο ξεχώριζε από νωρίς ένας παντοδύναμος βασιλιάς γύρω από τον οποίο οργανωνόταν η κοινότητα, στη Σαντορίνη δεν εμφανίζονται στοιχεία μιας αυτοκρατορικής υπεροχής, αλλά η κυριαρχία μιας ελίτ που διακρινόταν για την ευφυΐα και την ικανότητά της. Η ένδειξη της δύναμης ήταν κι εδώ σημαντική, όπως και στη μινωική Κρήτη, αφού υπήρχαν ανάλογες θεότητες -μια πρώτη και πρώιμη απεικόνιση του Ποσειδώνα που συμβόλιζε τους σεισμούς με το χαρακτηριστικό όνομα Ενοσίχθονος (δηλαδή αυτός που σείει τη Γη)- κυριαρχούσε στις διάφορες απεικονίσεις.
Ομορφες γυναίκες, ρωμαλέοι έφηβοι, ζώα και λουλούδια εντοπίστηκαν στις τοιχογραφίες των σπιτιών στο Ακρωτήρι της Θήρας
Αλλά τόσο τα σύμβολα που χρησιμοποιούσαν κατ’αρχάς στα αγγεία και αργότερα στις περίφημες τοιχογραφίες αποκαλύπτουν πολλά για το πώς λειτουργούσε η κοινωνία τότε στο νησί: για παράδειγμα, τα μακριά ενδύματα των επιβατών που επέβαιναν στα πλοία σε αυτή την πανέμορφη τοιχογραφία της νηοπομπής δηλώνουν υψηλή κοινωνική θέση και αποδεικνύουν τη διακεκριμένη αυτή κοινότητα που έδινε το στίγμα. Αυτό φαίνεται και από τα ακριβά υφάσματα που βρέθηκαν αυτούσια κρυμμένα κάτω από το χώμα από τους κατοίκους για να τα βρουν όταν επιστρέψουν, καθώς η τρομερή έκρηξη που ακολούθησε έδινε από νωρίς ενδείξεις.
«Οι κάτοικοι θα πρέπει να είχαν αντιληφθεί τα προειδοποιητικά σημάδια και να είχαν εγκαταλείψει το νησί πριν την καταστροφή, αφού στα σπίτια και στους δρόμους που ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι τον 20ό αιώνα δεν βρέθηκαν σκελετοί ανθρώπων», γράφει ενδεικτικά ο Ρόντρικ Μπίτον στο άκρως ενδιαφέρον βιβλίο του «Οι Ελληνες» (εκδόσεις Πατάκη), τονίζοντας, βέβαια, ότι «μακρύτερα από το νησί, όσο τρομακτικά κι αν μπορεί να ήταν εκείνη την εποχή τα γεγονότα, η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας προκάλεσε μικρότερη αναστάτωση σε βάθος χρόνου απ’ ό,τι μπορεί να αναμενόταν.
Οι Μινωίτες φαίνεται ότι αντιμετώπισαν με ψυχραιμία το συμβάν, αφού είχαν γνωρίσει και προηγουμένως καταστροφές. Εντούτοις, οι συνέπειες αυτού του γεγονότος μπορεί να δρούσαν με λανθάνοντα τρόπο και να μην είχαν εκδηλωθεί ακόμα», υποστηρίζει ο γνωστός πανεπιστημιακός, συμμεριζόμενος τις νεότερες θεωρίες που αρνούνται ότι ο μινωικός πολιτισμός καταστράφηκε εξαιτίας της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης.
Πάντως, ενδείξεις της έκτατης κατάστασης που ανάγκασε τον πληθυσμό σε φυγή, κατ’ αναλογία με την Πομπηία, υπάρχουν στο γεγονός ότι οι κάτοικοι του Ακρωτηρίου έκρυβαν διάφορα αντικείμενα, εκτός από υφάσματα, άλλα υλικά σε κόγχες των δωματίων, πράγμα που δείχνει την πεποίθησή τους ότι θα επέστρεφαν στα σπίτια τους. Τα εντυπωσιακά αυτά κτίρια με τους πολλούς ορόφους και τις πελεκητές πέτρες που ο Σπυρίδων Μαρινάτος ονόμασε Ξεστές, οι οποίες είναι γνωστές έτσι μέχρι σήμερα, είναι μοναδικά στον κόσμο της Μεσογείου.
Σύστημα προστασίας
Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι οι Θηραίοι της προϊστορικής εκείνης περιόδου, καθώς ήταν ήδη εξοικειωμένοι με τους σεισμούς, είχαν αναπτύξει ένα πρώιμο σύστημα σεισμικής προστασίας, φροντίζοντας τα κτίσματα που έφτιαχναν να είναι άκρως ενισχυμένα με σχιστολιθικές πλάκες ή βότσαλα που τοποθετούνταν πάνω σε πατημένο χώμα.
Με ξύλα και καλάμια κατασκεύαζαν και τη στέγη πάνω στην οποία, επίσης, τοποθετούσαν πατημένο χώμα, το οποίο δρούσε ως μονωτικό και εξασφάλιζε δροσιά το καλοκαίρι και ζέστη τον χειμώνα. Τα δωμάτια του ισογείου προφανώς χρησιμοποιούνταν ως εργαστήρια ή ως χώροι εργασίας και οι πάνω όροφοι ήταν τα κυρίως δωμάτια, τα οποία αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι στολίζονταν από τις πανέμορφες τοιχογραφίες.
Ο ιδιαίτερα ανεπτυγμένος αυτός πολιτισμός εντυπωσιάζει όχι μόνο με τον πλούτο και την τεχνολογία που είχε αναπτύξει, αλλά και με τον κοσμοπολιτισμό του: τα πλοία τους όργωναν τη Μεσόγειο φτάνοντας μέχρι τις άκρες της Μικράς Ασίας, όπου υπήρχαν ποτάμια που απεικονίζονται στα αγγεία. Ο χρυσός ήταν άφθονος και ο στολισμός των γυναικών πλούσιος, όπως και η ενδυμασία που παραπέμπει σε ανάλογες συνήθειες όχι μόνο τη μινωική Κρήτη αλλά και την Αίγυπτο.
Με τις άκρως ενδιαφέρουσες μελέτες της, όπως αυτή ειδικά για το Ακρωτήρι με τον τίτλο «Ακρωτήρι-Σαντορίνη» (εκδόσεις Μίλητος), η Ναννώ Μαρινάτου, κόρη του αρχαιολόγου Μαρινάτου, μας αποκαλύπτει πολλές λεπτομέρειες για την άμεση σχέση του πολιτισμού του Ακρωτηρίου με την Κρήτη και την Αίγυπτο, συγκρίνοντας τα τελετουργικά όπως αποκαλύπτονται στις σχετικές λεπτομέρειες, εξηγώντας, για παράδειγμα, την παρουσία των πιθήκων (!) στις τοιχογραφίες από τις Ξεστές: μας θυμίζει ότι οι Αιγύπτιοι φορούσαν περίαπτα πιθήκων ως φυλακτά και ενίοτε τα συσχέτιζαν με τον θεό της γονιμότητας Μπες. Και δεν είναι τυχαίο ότι βρίσκονταν πάντα κοντά σε θεές, κάτι που φαίνεται όχι μόνο στις τοιχογραφίες αλλά και στους σφραγιστικούς κυλίνδρους της Εγγύς Ανατολής.
Είναι εντυπωσιακό να βλέπεις πιθήκους να κρατούν ξίφη (!), να πηδούν σε βουνά ή να παίζουν όργανα. Και όλα αυτά, κατά τη γνωστή μελετήτρια του Μινωικού Πολιτισμού, συνιστούν τεκμήρια των κύκλων της ζωής που ήξερε να τιμά με τον δικό του τρόπο αυτός ο τόσο παλιός πολιτισμός.
Τι ήρθε στο φως
Ηταν αρκετό ένα κλαδί ελιάς που βρέθηκε στην Καλντέρα της Καμένης της Σαντορίνης για να εντοπιστεί με σχετική ακρίβεια η έκρηξη του ηφαιστείου, αναθεωρώντας την αρχική εκτίμηση προς τα πίσω, δηλαδή γύρω στο 1613 π.Χ., αντί για το 1450 π.Χ. όπως θεωρούταν μέχρι τότε. Ακόμα πιο πριν μάλιστα την τοποθετούσε εξαρχής η Ναννώ Μαρινάτου προτιμώντας διαφορετικό τρόπο χρονολόγησης με βάση τα ευρήματα και τα αγγεία.
Επρόκειτο για τη μεγαλύτερη έκρηξη που γνώρισε ο άνθρωπος τα τελευταία 10.000 χρόνια και ένας από τους λόγους που οι περισσότεροι αρχαιολόγοι, όπως ο Αγγλος Αρθουρ Εβανς και ο Σπυρίδων Μαρινάτος -που πραγματοποίησε τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι και σκοτώθηκε στον ίδιο χώρο από ατύχημα το 1974- θεωρούν ότι αφανίστηκε ο Μινωικός Πολιτισμός. Ωστόσο, μια σειρά από ευρήματα και συγκρίσεις, αλλά και γεωλογικές έρευνες, όπως αυτή της Παρασκευής Νομικού, που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια, έχουν ανατρέψει αυτούς τους ισχυρισμούς, πιστεύοντας ότι άλλοι εξωγενείς παράγοντες και όχι το ηφαίστειο προκάλεσαν τη σταδιακή κατάρρευση.
Και όλοι φανταζόμαστε την εικόνα μετά την περίφημη έκρηξη: «Το 1500 π.Χ. είναι ορατοί μόνο λοφίσκοι άσπρης στάχτης, χαραγμένοι στην επιφάνειά τους με μαύρες πυροκλαστικές ροές, που τη στιγμή της έκρηξης του ηφαιστείου θα πρέπει να είχαν φθάσει θερμοκρασίες εκατοντάδων βαθμών. Από την καταστροφή δεν θα μπορούσε να είχε επιβιώσει κανένας έμβιος οργανισμός. Ακόμη και ύστερα από μισό αιώνα η βλάστηση που θα είχε αρχίσει να φυτρώνει θα ήταν καχεκτική. Οι θαλάσσιοι άνεμοι οργώνουν την ξηρά δημιουργώντας επικίνδυνα και μεταβαλλόμενα φαράγγια και σκορπίζουν στάχτη και αμμοχάλικα μακριά στη θάλσσα. Θα περάσει πολύς καιρός προτού ξαναπατήσει στη Θήρα κάποιος τολμηρός ναυτικός», γράφει χαρακτηριστικά ο Μπίτον στο βιβλίο του «Οι Ελληνες».
Πώς βρέθηκε ο οικισμός
Ολα ξεκίνησαν από την ανάγκη να κατασκευαστεί η Διώρυγα του Σουέζ (!) το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οπότε οι Γάλλοι μηχανικοί προσέφυγαν στη Θήρα για να προμηθευτούν την πολύτιμη ελαφρόπετρα για τη μόνωση των τοιχωμάτων της. Οι ενδείξεις για την ύπαρξη ενός πολιτισμού θαμμένου κάτω από το έδαφος έφεραν στη Σαντορίνη μόλις το 1870 τους Γάλλους αρχαιολόγους, οι οποίοι πραγματοποίησαν έρευνες στην περιοχή με τη βοήθεια ειδικών γεωλόγων.
Η αρχή έγινε στη θέση Φαβατάς, η οποία ονομαζόταν έτσι γιατί έβγαζε πολλή φάβα που από τότε αποτελούσε ανέκαθεν ένα από τα κύρια φημισμένα προϊόντα της Θήρας, νότια στο σημερινό Ακρωτήρι όπου αποκαλύφθηκαν οι πρώτες αρχαιότητες.
Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν από τον Μαρινάτο, όταν ένας ντόπιος του υπέδειξε το πολύτιμο σημείο: στόχος του τότε εφόρου Αρχαιοτήτων Κρήτης ήταν να αποδείξει την άμεση σχέση του Μινωικού με τον Θηραϊκό Πολιτισμό – και το πιο σημαντικό είναι ότι σε αντίθεση με τον Εβανς δεν πραγματοποίησε αμφίβολες και ύστερες παρεμβάσεις στον οικισμό. Αυτό που ήρθε στο φως από τον Μαρινάτο και συνεχίστηκε με τις ανασκαφές που πραγματοποίησε ο Χρήστος Ντούμας ήταν μια απίστευτη πόλη με πυκνή δόμηση, πολυώροφα κτίρια που πρώτη φορά αποκαλύπτονταν αυτούσια με πανέμορφες τοιχογραφίες, ειδικά διαμορφωμένα δωμάτια με αποθήκες και βιοτεχνικούς χώρους.
Υπήρχαν φυσικά και τα ιερά όπου γίνονταν οι τελετουργίες, αλλά οι χώροι ήταν πολύ καλά συνδεδεμένοι μεταξύ τους με λιθόστρωτα. Εντυπωσιάζουν το ιδιαίτερα εξελιγμένο αποχετευτικό δίκτυο και η άρτια πολεοδομική οργάνωση. Το γεγονός ότι πολλές από τις εργασίες για την επέκταση των δρόμων είχαν μείνει στη μέση μαρτυρά κι αυτό την εγκατάλειψη των κατοίκων προφανώς ύστερα από προειδοποιήσεις ότι επίκειται έκρηξη.
Ωστόσο, η έλλειψη οχυρωματικών έργων τόσο στο Ακρωτήρι όσο και στην Κνωσό δείχνει ότι επρόκειτο για μια ειρηνική κοινότητα σε μεγάλη άνθηση, σε αντίθεση με τους μετέπειτα κλασικούς χρόνους, όταν η Θήρα αποδείχθηκε το μοναδικό νησί που αρνήθηκε να μπει στη Συμμαχία της Δήλου πολεμώντας στο πλευρό της Σπάρτης, σεβόμενη τη δωρική της καταγωγή. Στην Ελληνιστική Περίοδο το νησί έγινε η κύρια ναυτική βάση για τους Πτολεμαίους βασιλείς της Αιγύπτου.
Οι ντελικάτες γυναίκες
Δεν είναι μόνο οι ενδείξεις για έναν πολιτισμό σε άνθηση, για τον τρόπο που ζούσαν οι κάτοικοι της προϊστορικής Θήρας, για το πολιτιστικό τους αποτύπωμα, αλλά και η απόδειξη ότι η καλλιτεχνική αρτιότητα τους καθιστά, όπως είχε δηλώσει ο προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, Δημήτρης Αθανασούλης, δημιουργούς των παλαιότερων σωζόμενων ολοκληρωμένων έργων ζωγραφικής στην Ευρώπη.
Επιπλέον είναι τόσες πολλές οι αναπαραστάσεις των γυναικών με πλουμιστά στολίδια, ωραία ντυσίματα και δυναμικό χαρακτήρα, όπως οι Μινωίτισσες, που μας δίνουν πληροφορίες για το πώς ζούσαν οι γυναίκες τότε. Για πρώτη φορά μάλιστα είδαμε πρόσφατα, στην έκθεση «Κυκλαδίτισσες» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, από κοντά μία από τις πιο εντυπωσιακές τοιχογραφίες, όπως είναι αυτή των Γυναικών από το Αδυτο.
Το συγκεκριμένο τμήμα της τοιχογραφίας με τις τρεις γυναίκες αποκαλύπτει πολλά για τις συνήθειες και τα πολιτιστικά δεδομένα της εποχής κλέβοντας τις εντυπώσεις: στα αριστερά η γυναίκα με το περιδέραιο, που είναι η κεντρική μορφή με το ιδιαίτερα ανεπτυγμένο στήθος και την εντυπωσιακή κόμη, φοράει ένα εντυπωσιακό περιδέραιο που αποδεικνύει ότι μάλλον ανήκε σε ανώτερη κοινωνική τάξη. Στα δεξιά ξεχωρίζει η πεπλοφόρος κόρη με ξυρισμένο κεφάλι, αν και αυτή που κλέβει πραγματικά την παράσταση είναι η πληγωμένη γυναίκα που βρίσκεται στο κέντρο.
Ξεχωρίζει το αίμα της που πέφτει στο έδαφος, από το οποίο ξεπηδά άνθος κρόκου, τονίζοντας τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού αλλά και τη γέννηση που προκαλείται από αυτή την τελετή μύησης. Σε αυτές τις τελετές αναφέρεται αναλυτικά στο βιβλίο «Ακρωτήρι» η Ναννώ Μαρινάτου, η οποία μας εφιστά την προσοχή στην κόμμωση των γυναικών που αποκαλύπτει πολλά, καθώς οι πιο μεμυημένες έχουν πλήρη κόμη, ενώ οι νεότερες είναι ξυρισμένες. Οι τελετές μυήσεως δεν έχουν σχέση με τον γάμο, αλλά μάλλον με πιο θρησκευτικά θέματα, αφού δεν ήταν κυρίαρχες τελετές – οι πιο σημαντικές ήταν οι τελετές μύησης και οι διαβατήριες τελετές.
Το ανακαινισμένο μουσείο
Οι περισσότερες τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι βρίσκονται στο ανακαινισμένο Μουσείο Προϊστορικής Θήρας που παραμένει ανοιχτό, εκτός από τις γνωστές που πρωταγωνιστούν στην Αίθουσα της Θήρας του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Οσο για την τοιχογραφία από το Αδυτο, δεσπόζει στην έκθεση «Κυκλαδίτισσες» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα μαζί με την εντυπωσιακή κόρη της Θήρας που βρέθηκε τοποθετημένη σε ύπτια θέση από τον ανασκαφέα Χαράλαμπο Σιγάλα και είναι μία από τις τρεις γνωστές σε όλο τον κόσμο δαιδαλικές κόρες, του 660-650 π.Χ.
Η πανύψηλη (το ύψος της φτάνει στα 2,50 μέτρα) αυτή αρχόντισσα από τη Θήρα θα επιστρέψει στον τόπο καταγωγής της με όλα μαζί τα ευρήματα της έκθεσης, τα οποία θα εγκαινιάσουν το υπό ανακαίνιση Αρχαιολογικό Μουσείο στη Θήρα, το οποίο θα στεγάσει πολύτιμους θησαυρούς από όλο το φάσμα της αρχαιότητας, από τη Γεωμετρική Εποχή ως και τα ρωμαϊκά χρόνια.
Τα εγκαίνια πρόκειται να πραγματοποιηθούν, σύμφωνα με πληροφορίες, στις αρχές του καλοκαιριού και θα είναι ένα καλό σημάδι για τη συμβολική επανεκκίνηση του νησιού και μια τρανή απόδειξη ότι ο πολιτισμός της Θήρας παραμένει υψηλός και ακάθεκτος, παρά τις καταστροφές και τις δύσκολες συνθήκες στις οποίες άνθησε, ορισμένος να τα βάζει με τα στοιχεία της φύσης που τον έκαναν τόσο ασυμβίβαστα συγκλονιστικό και κυρίαρχο σε όλο τον κόσμο.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Getty images / Ideal images, EUROKINISSI
Από σήμερα οι αιτήσεις για το Τουρισμός για όλους: Τα κριτήρια, οι δικαιούχοι και οι επιδοτήσεις